Пытартыш жапыште тарту, эн кӱлешан, молан манаш гын, ик гыч кугыжаныш йӧн, исторический справке Китай, тыгак тӧртыкшот ден структурышт палемдыме степенян децентрализация йодеш."Система тӧртыкшот"текст пуаш-тиде мут чумыр принцип да пашам ышта, кӱлеш тӧрлымӧ процесс законодательстве да тиде кӱлеш, мом ышташКугыжаныш кӱлешан ужашыжлан шотлалтын да тудым закон дене правилже-влак. Эре законодательный гыч шогышо системым кызытсе: (1) структура законжо (2) тӱҥ законодательный орган (3) права законодательный (4) пашам законодательный (5) законодательствым шуктен толмым эскерен шоген да шукталтше (6) тӧртыкшот да кокласе кыл келша веле.
Типлан шке структура-влакын наций-влак калыкын йӧратыме субъект-влакын законодательствышт негызеш ида нал, а фактор-влак.
Тӧртыкшот ыштен налмаште, тӧртыкшотым кугыжаныш структурыжо да историйже дене ончыктымо йӧн умылымашым ончыктен. Таче ынде самодержавный монархий уке, тыгай йӧным пуымо тӧртыкшот кучем монарх власть структурышто да тӱм-тӱм урлык: йомеш.
Тидын олмеш, демократий да правовой системе мучко радамна.
Туге гынат, тӱрлӧ йӧным кугыжаныш-влак, кажне элыштат коклаште тӧртыкшот структура ойыртемже эше ятыр лиеш, да нунын кокла гыч южышт икте-весе дене разительный контрастировать лийын кертеш.
Структура ойыртемже дене тӧртыкшот китай кызытсе лийын.
-Икымше, китай, тӧртыкшот кучем органже-влак вийыште але ик енат рашыже ок эртаре. Категорий садлан тудым посна структурыш пурышо огыл. -Кокымшо, кучемын законодательный кучем орган китай кок але утларак шукталтеш, мом ончыкта манын, икмыняр ойыртемалтше полномочийым законодательный эл, кугыжаныш кӱкшытыштӧ тидын шотышто, маныт, верысе администраций да закон дене келшышын полномочиян моло органын. Тыгак тиде ончыкта, власть законодательный кучем органын кузе да мо тиде тыгай законодательный власть структура тушко пураш омат иктат ок йыжыҥан. -Кумшым, да китай дене чек тӧртыкшот огыл ик структура баланс, тӧртыкшотым куштеныт, ваш-ваш шогымаш, суд кучем шкевуя администраций. Кугыжаныш награде да кнр гыч толшо кок премьера калык конгрессын председательже. Президентын ӱшанъеҥже-влак калык погынын пунчалже дене келшышын всекитайский (ВСНП), закон савыкташлан. Премьера, но, закон дене пеҥгыдемдыме правашт уло але кораҥдаш огыл, нпс ышта.
Административ правил, закон ваштареш каяш ок лий закон, положений закон дене правилже-влак ок вснп да верысе административ тӧртыкшотым да тептердыме ӱжӧ да верысе норматив права акт-влак кугыжаныш да вснп административ тӧртык, закон ваштареш каяш, тиде шондым ынде.
Тиде шотышто тӧртыкшотым ончыкта кӧргӧ структурыжо Китай - ола, икгай да тергаш. Тенийысе программе тӧртыкшот Китай характеристикым шке ойыртемже уло.
Нунын кокла гыч иктыжым, кид дене законодательный власть-пӧлка, тудо властьым централизоватлымаш шелалтыныт да кончет, але икмыняр структур уло степень раш ончыктышо шуко да тӱрлӧ кӱкшытан децентрализация категорийыште.
Тыгай годым системе топ-каҥашым эртарыме кугыжаныш органже ик але тудо эре конда кугыжаныш вуйлатыме орган, верысе кучем орган власть шыгыремдылмым да вий полномочийышт кугу лийын.
Децентрализация степеньышт-влак рашын ончыкта централизаций дене, ик могырым, законодательный властьын эн кӱлешан, т. тӧртыкшот национальный - тиде конституций правам да кугыжаныш - деке исполнительный орган власть кучем рӱдыжӧ, кудыжым чыла таҥасымашлаште тӧртыкшот структура позицийым налыт. Кӱкшӧ орган-влакшын лиймышт да тудын кугыжаныш кучем эре кертеш тӧртыкшотым шуктен дене гына национальный организаций-влакын, верысе а ни организацийыштым, кеч-могай вес органым тыгай нимат уке. Норматив права акт-влак кугыжанышын але административ тӧртыкшотым да нимогай конституцийже ваштареш да верысе кӧнен.
Южо посна гынат, южо акт автоном йымалсе да закон тичмаш штат лийын ок керт регион законодательствым да конституций дене келшышын, закон дене правилым шукташ да тидым годым, а кундемысе автономий практикым, Конституций кундемысе законодательный кучем организаций уло, да кнр автоном область нерген закон закон о меньшинства шкевиктем тӧртыкшотым (законодательствым нерген закон), докладым ыштыше комитет да учётыш налме да вснп эре пеҥгыдемда.
Тиде закон да норматив акт-влакым кугыжаныш гарантий системым виктарымаш годым региональный законодательствым автоном денак ямдылен.
Вес могырым, тиде ончыкта, власть законодательный икмыняр элын рӱдӧ ужашыжым кузе шукталтше манын, тыге да верысе организаций-влакын.
Эн келге прогресс тудым вашталташ але ончыкташ, китай законодательный системыште пашам ыштен. Койыш-шоктыш да илыш многоуровневый мультя-степеньым ончыктышо да шке категорий далее комбинаций децентрализация палемдыме. Айдеме илыше калык-влакын национальный многоуровневый Конгресс ыштен да тудым кугыжаныш комитетым да советын кугыжаныш департамент эре правилыш келшен толмыжым палемдаш законым, актым ямдылыме да правительстве органлаште да верысе норматив тыглай предмет келша пунктшылан келшен толеш. Практика пуртымылан да пунчалыште законла да законодательствын, кум группо тӱрлӧ кӱкшытан организацийышке кӱшныжӧ луктеш, но кӱкшытыштӧ тӱрлӧ правил-влак системыжым законла да законодательствын китай кылвер. Мультя-комбинаций категорий тӧртыкшот кӱшныжӧ вид уло, тыгак закон ден норматив документ, могай калык гыч нуно турло автономийже ямдылен да закон да законодательствыште посна правил ден категорий формулироватлаш зоно да экономике ден автономный макао гонконг, посна кундем. Амалже, мутат уке мо"Multi-"категорий деч посна"вуйлатыше рӱдылен"да"многоуровневый", молан манаш гын, пытартыш тичмаш ончыктен пытараш огеш керт структура характеристикым Китай тӧртыкшот уло. Тиде вет эртышаш ман,-икымше, закон кундемысе автономный (автономий права нормо да кӱлешан) гонконг да верысе норматив документ да тӧртык макао посна кундем да закон умыленыт, но верысе кугыжанышын пунчалже закон ден моло деч ойыртемалтеш. Тиде лийын огеш керт манын, петырен тиде категорийыште, тӧртыкшотым. -Кокымшо, юридический могырым чын улыт, административ правил, закон, правил семын, эллан пайдале масштаб, районлаште да вес эллаштат посна автоном кундем-влаклан ок ыште сформулироватьлен но норматив документ ужам, ончыкташ мо, административ правил, закон, кӱкшӧ кӱкшытыштӧ, пытартыш кок тушка деч. Туге гынат, документ дене келшышын автоном кундем административ тӧртыкшот да нормативный огыл обязательно район лӱмжӧ, закон дене правилже-влак да моло верысе семынак тудын йодеш. Тидын шотышто ок чыным каласыме, мо дене таҥастарымаште утла ситыдымаш уло административ правил да нуным закон. Административ правил семын ончалтме да нунын шотышто тӧртык да кӱшкырак огыл кӱкшытыштӧ иктӧр улмо, закон дене правилже-влак да моло верысе деч, иктаж. Тиде амал уло гыч лектын шога, кӱлеш мутым кучылтын"категорий". Структура кызытсе законодательстве китай элыште келгын вожланен раш условия. -Икымше, китай улыт, кушто айдеме шканже шке оза, сандене шкенжын эрык законым улмыжым ончыктыш. Всекитайский гына годым калык погынын представительже-влак, кӱшыл кучемыште, вуйлаташ праван да ик эл законодательствыже законодательство да кугыжаныш организацийлаш шуктышо комитетын эре тудым уло эл, кугыжаныш да мер ямдылыме да законодательствыш вашталтышым, базовый да могай нацийын системын кыл, койыш-китай тӧртыкшот керт, кугыжаныш йодмашым шуктышаш. -Кокымшо, Китай-эл кундем гыч кугу да калыклан тиде моткоч кугу. Тӱрло этнический группын экономике да культур вияҥмаш да регион-влак коклаште кугу кӱрылтыш лийын. Кугыжаныш законодательствыштыже гына ӱшанаш ок лий, шонет тӱрлӧ йыжыҥан проблемым манын. Амалже шукыж годым, йӧсӧ ситуацийышке шуко кугыжаныш тиде законым луктыт.
Тудо пашам ыштен огыл, вудакан закон утыж дене пижынат гын, но тиде ужашыжын пашам ышташ ок лий улмаш.
Так, шке манме йодмашыштым шукташ йӧным ыштыме шотышто законодательствым деке ик ешартыш кугыжаныш национальный проблема стандартым кучылтмаш негызлыме пунчал, тиде законодательствыштыже палемдыме кӱлеш децентрализация степеньже уло, закон дене келшышын административный йӧн ыштышым ужаш манын, район да верысе норматив документ да тӧртык посна автоном кундем-влаклан. Кумшо-рынке экономике жапыште налаш китай тиде структура, кугыжаныш экономика йодеш, тудлан негызым семынак, но вес йӧн сосуществование экономике да формыжо. Политикыш савырна, тудо демократический централизмын системе шынык. Тудо характеристика экономике да политике, сай йӧн шотышто географий лӱм, да калык, этнический группо-влакын, тыгак тӱрлӧ регион кӱкшытыштӧ икгай вияҥышт манын, системым законодательный гын, централизацийлан кучем вуйлатышыже лийын, ик могырым, а вес могырым, тудо демократий эрыкым пуэн тичак уло, тек весела да тӧртыкшот кучем орган да верысе сектор коклаште чын да обрабатыватлыме шотышто рӱдӧ верым налеш. Нылымше-исторический опыт да у савырна, Конституций, 1954 ийыште налын, ситуаций вашталтеш, тудын илыш икымше ийыште китай калык республикын район кугу руш, провинций, уезд да ола келшен толшо налаш правашт уло закон, указ да пунчалын. Тудо практикыш пурташ тӧртыкшот централизаций принципышт. Децентрализация утыждене ваштареш кучедалмаш да тиде жапыштак тудо элнан икоян улмым пеҥгыдемдымашке кӱлеш ыле. Туге гынат, утыждене централизоватлымаш верысе кучем вияҥдыме шотышто тӧртыкшотым лийын огыл, ни вий концентраций кугыжаныш. Тидын деч моло, бюрократизм тудо койышыж ӱжеш Историй опыт ончыкта, молан кӱлеш законодательствыштыже палемдыме степенян децентрализация шынык. Коклаштына уло гын, пытартыш ийлаште, айдеме да обществе илыш писын вияҥаш, рынке экономика писын ончыко кая поснак, шуко ойыраш йодеш. Тиде кугыжанышын задачыже шуктымо кугу да кӱлешан гына ышташ лиеш законодательный органым ыштыдеак ок лий. Пытартыш икмыняр ий кокла, мер кӧра, уло законодательный да лукмо законодательствыже реформо структура вашлийын, кӱлешан йодышым решатлена да шуко китай, прогресс, демократий элыш каяш да у правовой системе экономике областьым чоҥымеке.
